با توجه به رشد فضاهای نوآوری و استارتاپی در شهرهای مختلف در دنیا، برای توصیف این فضاها از واژه اکوسیستم (Ecosystem) یا بوم‌سازگان نیز استفاده می شود.
هر روز اخبار مختلفی درباره اکوسیستم‌های استارتاپی دنیا می شنویم و کاربران در شبکه‌های اجتماعی به ویژه در ایران، هشتگ اکوسیستم را زیر توییت‌ها و پست‌های مربوط به فضای استارتاپی و نوآوری کشور بکار می برند.
پس از جهان‌گیر شدن آوازه سیلیکان ولی، در نقاط مختلف جهان تلاش‌هایی انجام شده است که اکوسیستم‌های استارتاپی ایجاد شود. برخی از آن ها موفقیت‌های نسبی کسب کرده‌اند و برخی هم چندان موثر نبوده است. اگرچه ممکن است در نگاه اول همه آن ها شبیه به نظر بیایند اما هر کدام از این زیست بوم‌ها مدل‌ها و ویژگی‌های متفاوتی نسبت به هم دارند آن هم به دلیل تفاوت‌های منابع، فرهنگ، اقتصاد و سیاست جامعه‌های میزبان.
دلیل استفاده از واژه اکوسیستم برای توصیف کلیت فضای نوآوری و استارتاپی این بوده است که با ارجاع به اکوسیستم زیست محیطی، یک نگاشت مفهومی میان ویژگی‌ها و مشخصات این دو نوع اکوسیستم ایجاد شود. من هم در این نوشته قصد دارم تا با هم‌سنجی (فراسنجی) و ایجاد نگاشت میان اجزای اکوسیستم طبیعی و اکوسیستم استارت‌آپی، جوانب مختلف آن را عمیق‌تر بررسی کنم.
اکوسیستم چیست؟
در تعاریف زیست محیطی، یک اکوسیستم (Ecosystem – سیستم اکولوژیکی) یا بوم‌سازگان شامل همه موجودات و محیط فیزیکی است که با هم تعامل دارند.
در این محیط، انرژی از طریق فتوسنتز وارد این سیستم می‌شود و در بافت گیاهان ذخیره می‌شود. حیوانات با تغذیه از گیاهان و یکدیگر، نقش مهمی در حرکت ماده و انرژی در سیستم دارند. آنها همچنین روی زیست توده گیاهی و میکروبی موجود در سیستم تأثیر می‌گذارند. سپس در نتیجه تجزیه مواد آلی موجوداتی که می‌میرند، موجودات و باکتری‌های تجزیه‌کننده، کربن را به هوا باز می‌گردانند. این موجودات چرخه مواد مغذی را با تبدیل مواد مغذی ذخیره شده در توده مرده به موادی که به سادگی توسط گیاهان و میکروب‌ها مصرف شود، تسهیل می‌کنند.
یک اکوسیستم یا بوم‌سازگان هم شامل موجودات زنده و هم فضای فیزیکی و غیرزنده (بومگاه) می‌شود.
مشابه با اکوسیستم طبیعی، اکوسیستم استارتاپی هم یک سیستم وابسته به هم و متشکل از افراد، استارت‌آپ‌ها در مراحل مختلف توسعه، جوامع، سازمان‌ها، منابع مورد نیاز و ارائه دهندگان خدمات است که از رشد استارت آپ ها در یک منطقه جغرافیایی خاص حمایت می کند. عناصر آن به یکدیگر وابسته هستند و با هم تعامل می کنند تا استارتاپ های جدید بوجود آیند.
استارتاپ‌های که شکست می‌خورند (می‌میرند)، اعضای تیم و دانش فنی و کسب‌وکاری آنها و دارایی‌های فکری‌شان به استارتاپ‌های دیگر یا سایر اجزای اکوسیستم جذب می‌شود. برخی استارتاپ‌های موفق هم توسط سازمان‌ها و شرکت‌های بزرگ اکتساب و ادغام (Mergers and acquisitions) شده و انرژی نهفته در آنها جذب آن سازمان‌های بزرگ می‌شود.
کنترل اکوسیستم‌ها چگونه است؟
اکوسیستم‌های زیست محیطی توسط عوامل بیرونی و درونی کنترل می شوند. عوامل بیرونی مانند آب و هوا، مواد اولیه تشکیل دهنده خاک و توپوگرافی، ساختار کلی یک اکوسیستم را کنترل می‌کنند اما خودشان تحت تأثیر اکوسیستم نیستند. برای مثال عواملی مانند الگوهای بارندگی و دمای فصلی بر فتوسنتز تاثیر می‌گذارد و در نتیجه مقدار آب و انرژی موجود در اکوسیستم را تعیین می‌کنند.
عوامل درونی، با تجزیه، رقابت ریشه، سایه، جانشینی، و انواع گونه‌های موجود کنترل می‌شوند.
ورودی منابع به اکوسیستم به طور کلی توسط فرآیندهای بیرونی کنترل می‌شوند، اما در دسترس بودن این منابع در داخل اکوسیستم توسط عوامل درونی کنترل می‌شود. بنابراین عوامل درونی نه تنها فرآیندهای اکوسیستم را کنترل می‌کنند، بلکه خودشان هم توسط آنها کنترل می‌شوند.
مانند اکوسیستم زیست محیطی، اکوسیستم های استارتاپی توسط عوامل بیرونی و درونی کنترل می شوند.
عوامل بیرونی، مانند وضعیت مالی و اقتصادی جامعه، برهم‌خوردن بازارهای موجود (Disruptions)، و گذارهای پارادایمی قابل توجه، ساختار کلی یک اکوسیستم و نحوه عملکرد عناصر آن را کنترل می کند و تحت تاثیر قرار می دهد.
اکوسیستم‌های استارتاپی سیستم‌های پویایی هستند که چرخه عمر آنها از مراحل شکل‌گیری اولیه اکوسیستم شروع می شود و تحت تاثیر اختلالات دوره‌ای (مانند حباب‌های مالی) قرار می‌گیرد، و وقتی حباب‌ها ترکیدند، خودشان را بازیابی و بازسازی می‌کنند و این چرخه ادامه پیدا می‌کند.
عوامل درونی به عنوان حلقه‌های بازخورد درون هر اکوسیستم استارت آپی خاص عمل می‌کنند. مشابه با اکوسیستم زیست محیطی، عوامل درونی نه تنها فرآیندهای اکوسیستم را کنترل می کنند، بلکه خودشان هم توسط آنها کنترل می شوند. اگرچه برخی از ورودی های منابع کاملا توسط فرآیندهای بیرونی مانند شرایط اقتصادی جامعه و اختلالات بازار کنترل می شوند اما در دسترس بودن منابع در داخل اکوسیستم توسط توانایی هر سازمان برای کمک به اکوسیستم کنترل می شود.
برخلاف عوامل بیرونی و مشابه با عوامل کنترل کننده درونی در اکوسیستم های زیست محیطی، اثرات تجمعی فعالیت‌های افرادی که در این اکوسیستم‌ها کار می‌کنند می‌تواند چندان بزرگ باشد که بر عوامل بیرونی مانند شرایط اقتصادی جامعه اثر بگذارد.
اجزای اکوسیستم استارتاپی کدام‌ها هستند؟
اجزای اکوسیستم یا بوم‌سازگان استارت‌آپی شامل موجودات زنده (افراد، شرکت‌ها، سازمان‌ها) و هم فضای فیزیکی (پهنه‌ها، ساختمان‌ها، زیرساخت‌ها) می‌شود.
سازمان‌هایی که در راه‌اندازی استارت‌آپ‌ها مؤثر هستند عبارتند از موسسات آموزشی و دانشگاه‌ها، شرکت‌های خصوصی، نهادهای دولتی، تامین‌کنندگان مالی مانند صندوق‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر، سرمایه گذاران فرشته و سایر نهادهای تأمین مالی، سازمان‌های حمایتی (شامل انکوباتورها، شتاب‌دهنده‌ها، کارخانه‌های نوآوری و غیره).
همچنین شرکت‌های بزرگ، سازمان‌های تحقیقاتی، ارائه‌دهندگان خدمات حقوقی و مالی و غیره نیز از اجزای مهم بوم‌سازگان استارتاپی هستند.
تعادل و تاب‌آوری اکوسیستم
همانطور که گفته شد، اکوسیستم‌ها موجوداتی پویا هستند. آنها در معرض آشفتگی‌ها و آسیب‌های دوره‌ای قرار می‌گیرند و همیشه در تلاش برای بهبودی از آسیب‌های گذشته هستند.
هنگامی که یک آشفتگی در اکوسیستم رخ دهد، اکوسیستم از حالت اولیه و پایدار خود فاصله می‌گیرد. تمایل یک اکوسیستم به ماندن در حالت تعادل خود، با وجود آن آسیب‌ها، مقاومت اکوسیستم نامیده می شود. ظرفیت یک اکوسیستم برای جذب آسیب‌ها و آشفتگی‌ها و بازگرد به حالت تعادل خود و سازماندهی مجدد به گونه‌ای که عملکرد، ساختار و هویت خود را حفظ کند، تاب‌آوری اکولوژیکی (Resilience) نامیده می شود. البته این ظرفیت به شدت اختلالات ایجاد شده هم بستگی دارد. اگر شدید باشد ممکن است به سختی و پس از طی زمان بسیار طولانی بتواند به حالت تعادل برگردد.
مفهوم تاب‌آوری برای انسان‌ها هم به عنوان بخشی جدایی ناپذیر از اکوسیستم‌های زیست محیطی، معنا پیدا می‌کند. ما انسان‌ها برای بقای خود به اکوسیستم وابسته هستیم و باید ظرفیت‌های طبیعی آن را برای مقاومت در برابر شوک ها و اختلالات احتمالی، حفظ کنیم.
پایداری و تعادل یک اکوسیستم (Ecosystem Equilibrium) برای بقای آن بسیار مهم است. تعادل اکوسیستم تضمین می‌کند که همه موجودات از منابع و شرایط زندگی بهینه مورد نیاز خود برخوردار باشند. هم عوامل داخلی و هم عوامل بیرونی می توانند روی پایداری و تعادل اکوسیستم تأثیر بگذارند.
تعادل و پایداری اکوسیستم استارتاپی
هدف مهم در اکوسیستم های استارتاپی مانند اکوسیستم های زیست محیطی، حفظ تعادل و پایداری است. بنابراین وقتی یک اکوسیستم استارت آپی توسط عوامل بیرونی مانند شرایط اقتصادی، یا عوامل درونی مانند کاهش تعداد کارآفرینان تحت تاثیر قرار می‌گیرد و از حالت تعادل خارج می‌شود. برای بر طرف کردن این اختلال و رسیدن به تعادل، اکوسیستم در خود تغییراتی ایجاد می‌کند. برای اینکه این تغییرات موفق باشند و یک اکوسیستم استارتاپی بتواند به پایداری برسد، باید ویژگی های مهمی داشته باشد از جمله:Mergers and acquisitions
- ویژگی‌های فرهنگی مانند فرهنگ کارآفرینی، نترسیدن از شکست، و تاریخچه‌کارآفرینی موفق (داستان‌های موفقیت)
- ویژگی‌های اجتماعی که از طریق پیوندهای اجتماعی قابل دسترسی هستند مانند کارکنان مستعد، سرمایه‌گذاری، شبکه‌های اجتماعی، و مربیان و مرشدان کارآفرینی
- ویژگی‌های مبتنی بر محل اکوسیستم مانند سیاست‌های دولتی، دانشگاه‌ها، خدمات حمایتی، زیرساخت‌های فیزیکی، دسترسی به بازارهای محلی و بزرگتر
- ویژگی‌های اقتصادی که بتواند جریان مناسبی از نقدینگی و سرمایه‌گذاری را تامین کند
چه عواملی روی تعادل یک اکوسیستم استارتاپی تاثیر می‌گذارند؟
عوامل مختلفی توسط پژوهشگران برای پیشرفت و رسیدن به پایداری اکوسیستم های استارتاپی پیشنهاد شده است. اما مهمترین آن ها عبارتند از:
- کیفیت کارآفرینان (که به ویژه از کیفیت دانشگاه ها، موسسات آموزشی و پژوهشی، و فرهنگ جامعه اثر می پذیرد.)
- سلامت اقتصادی و میزان سرمایه خطرپذیر موجود (که از شرایط اقتصادی و سیاسی اثر می پذیرد.)
- کیفیت زیرساخت ها و خدمات پشتیبانی
افزون بر این ها موارد زیر هم باید در نظر گرفته شود:
- جامعه، کارآفرینان را تشویق می کند تا مشکلات و مسائل مهم را با راه حل های نوآورانه حل کنند،
- سرمایه گذاران، سرمایه گذاری روی استارتاپ ها را یک سرمایه گذاری مناسب می دانند،
- سازمان های حامی از طریق ارائه زیرساخت ها و خدمات به استارت آپ ها می توانند کسب درآمد کنند
- حاکمیت، از نظر سیاستگذاری و نظارت، محیط مناسبی برای نوآوری و کارآفرینی ایجاد کند
- عدم دخالت‌های بزرگ توسط حاکمیت‌ها یا نهادهای با توان اثرگذاری بزرگ در فرآیندهای اورگانیک آن