شش مانع اصلی توسعه اقتصاد دانش بنیان در صنعت فناوری اطلاعات ایران + اجرای صوتی

Podcast: Play in new window | Download

Subscribe: RSS

همزمان با مطرح شدن طرحی به نام تکاپو با هدف اشتغالزایی و توسعه اقتصادی سریع کشور، در هقته های اخیر در جلسات مختلفی با موضوع بررسی وضعیت فناوری اطلاعات، و پتانسیل های آن برای توسعه اقتصادی و اشتغالزایی، به عنوان یک فعال حوزه فناوری اطلاعات و کارآفرینی، حضور داشتم و در کنار استادان دانشگاه، مدیران و مسوولین مربوطه، موارد متعددی بحث و بررسی شد. نکاتی را که در این جلسات مطرح کردم و یا فرصت نشد ارائه کنم را در ادامه خواهم آورد. امیدوارم انتشار این مطالب موجب شود تا همفکری بهتری در این زمینه در وبلاگستان ما بوجود آید.

آنگونه که به نظر می رسد مهم ترین اهداف طرح تکاپو که توسط وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی اجرا می شود، توسعه اشتغال، رونق اقتصادی در جامعه، ارتقای درآمد و معیشت، و رسیدن به حداکثر سود (معیشت مردم) در کوتاه ترین مدت است.

اقتصاد دانش بنیان و فناوری اطلاعات:

دنیای امروز، به سرعت به سمت اقتصاد بر پایه نوآوری در حال حرکت است. کشورهایی که توسعه اقتصادی دارند آن هایی هستند که اجزایشان فعالیت های اقتصادی نوآورانه بیشتر و پایدارتری دارند. هدف اصلی، ایجاد جامعه ایی بر پایه اقتصاد دانش محور است.

در سال ۲۰۱۴ دیگر مزایای فناوری اطلاعات بر کسی پوشیده نیست. اما جهت یادآوری تعدادی از آن ها تیتروار، عبارتند از:

۱. رشد و توسعه پایدار اقتصادی:

• اشتغالزایی و خود اشتغالی
• تولید ثروت و کاهش فقر
• افزایش تولید ناخالص ملی
• دسترسی به بازارهای جهانی
• کاهش هزینه ها و صرفه جویی
• پایین بودن هزینه ها و سرمایه لازم برای راه اندازی کسب و کار
• ایجاد امکان ورود شرکت های کوچک به عرصه رقابت

۲. بهبود فرهنگ و تاثیر اجتماعی از طریق:

• ایجاد شفافیت و نظارت مردمی در روندهای سیاسی – اجتماعی
• تولید آسانتر و کم هزینه تر، و پخش وسیع تر محصولات فرهنگی
• افزایش سطح تحمل جامعه
• افزایش آگاهی و کاهش جرایم
• ایجاد آرامش و صلح جهانی، با شناخت بیشتر و برقراری ارتباط مستقیم میان ملت ها

۳. توسعه بهداشت فردی و جمعی:

• آموزش بهتر و وسیع تر موارد بهداشت و درمان در راستای خودمراقبتی
• تسهیل ارتباطات میان بیماران، پزشکان و مراکز درمانی
• ایجاد نظارت مردمی

۴. توسعه و بهبود آموزش و پرورش:

• استفاده از فناوری های نوین در آموزش
• ترویج خودآموزی و خودیادگیری
• در دسترس داشتن منابع جدید و به روز آموزشی و پژوهشی
• کاهش هزینه های آموزش
• تسهیل ارتباطات دانش آموزان، دانشجویان، استادان، مراکز آموزشی
• ایجاد بستر استعدادیابی و پرورش آن ها

موانع توسعه اقتصادی به کمک فناوری اطلاعات:

اما در کشور ما، موانع متعددی بر سر راه عملیاتی شدن این پتانسیل ها وجود داشته و دارد. در ادامه مختصری درباره این موانع و مشکلات آمده است:

مانع ۱: زیرساخت های نامناسب که خود شامل زیر ساخت های سخت افزاری و نرم افزاری می شود.

زیرساخت های ارتباطی:

منظور از زیر ساخت های سخت افزاری، عیان ترین آن، یعنی زیرساخت های ارتباطی شبکه ایی (اینترنت) است که در کشور ما اگر چه در حال پیشرفت است اما سرعت این پیشرفت در مقایسه با کشورهای در حال توسعه مشابه، مانند مقایسه سرعت لاک پشت و جت است.

اما، نوع دیگری از زیر ساخت ها که کمتر به آن توجه شده است، زیر ساخت های نرم افزاری است. منظور از آن، بسترها و سازوکارهای حقوقی، قضایی، آموزشی و اداری است. برای مثال پس از چند سال ورود سیستم های اتوماسیون اداری به ادارات و سازمان های ما، هنوز، مفهوم امضای دیجیتالی بیشتر صورت یک لطیفه به خود گرفته است تا واقعیت. طوری که در ادارات و سازمان ها، پایِ نامه ها، تصویر امضای قرار داده می شود و به جای امضای دیجیتالی قالب شده است. که دلیل آن عدم وجود زیرساخت های حقوقی برای پذیرش امضای دیجیتالی ( در معنای درستش) از جانب ذیحسابان، بانک ها، و ادارات و سازمان های دیگر است.

دانشگاه ها، آموزش عالی و فنی:

از طرف دیگر، با نگاهی به وضعیت فارغ التحصیلان جویای کار، به نظر می رسد کیفیت آموزش رشته های فناوری اطلاعات در دانشگاه ها در حال افت است. دلایل زیادی برای این می توان برشمرد که برای طولانی نشدن مطلب از آن گذر می کنم. تنها یک سوال و آنهم اینکه چرا باید در یک دانشگاه معتبر و باقدمت کشور، پذیرش رشته فناوری اطلاعات در سال جدید حذف شود؟!

دانشگاه های ما دانش آموز را به دانشجو تبدیل نمی کنند. یعنی جویندگی ایی برای دانش در دانشجویان به چشم نمی خورد. دانشگاه های ما علم را آموزش دهند اما روش یافتن علم را آموزش نمی دهند. آنقدر سرعت تغییر و تحول در صنعت فناوری اطلاعات و کامپیوتر زیاد است که دانشگاه های ما بسیار دیر و با تاخیر چند ساله در تدوین و ارائه برنامه آموزشی برای اکثر مطالب روز بازار روبرو هستند. در واقع خروجی دانشگاه های ما، مهارت های لازم برای استخدام فوری را ندارند. بلکه فارغ التحصیل پس از خروج از دانشگاه باید ماه ها وقت بگذارد تا با واقعیت های بازار آشنا شود و خود را از نظر علمی به سطح روز بازار برساند تا شانس استخدام پیدا کند.

پذیرش عمومی جامعه:

همچنین، سطح سواد فناوری اطلاعات در میان مردم، بسیار پایین است. تا جایی که شکاف دیجیتالی میان نسل های مختلف در ایران بسیار عمیق است. اکثریت نسل قدیم، نسل جدید را برای درگیر شدن بیش از اندازه با ابزارهای دیجیتالی (موبایل و کامپیوتر) سرزنش می کند و نسل جدید، به نسل قدیم به عنوان افراد عقب مانده و متحجر می نگرد. در طی چند سال، دوره های متنوعی با عنوان ICDL با هزینه های کلان بخصوص برای کارکنان دولت برگزار شد اما ظاهرا نتیجه این دوره ها و ارائه مدرک ها، آنگونه که انتظار می رفته نبوده و نیست.

مانع ۲: کاربردپذیری عمومی نامناسب و ناکافی

یکی از مهمترین مشکلات توسعه نیافتگی فناوری اطلاعات بخصوص در حوزه نرم افزار، عدم وجود تعداد کافی از کاربردهای بومی مهم، تاثیر گذار، و پایدار در زندگی روزمره مردم است.

کاربرد امروز فناوری اطلاعات در زندگی عوام مردم، جز چند مورد سطحی، بیشتر نیست. یارانه، ثبت نام کنکور، شبکه های اجتماعی، ایمیل، و سرگرمی. که در واقع جنبه سرگرمی آن بسیار بیشتر است از جنبه تجاری، فرهنگی، یا اجتماعی آن. توجه داشته باشید که منظورم از عوام مردم، شمایی که این مطلب را می خوانید نیست. عوام مردم، که بیشترین قشر جامعه را تشکیل می دهد، کاربردی جز یارانه، ثبت نام کنکور یا فیسبوک برای فناوری اطلاعات قائل نیستند و شاید بیشتر از آن هم انتظاری ندارد. که البته علتش آن است که نمونه های موفق که بتواند بر زندگی شان تاثیر بگذارد ندیده اند. اگر چه سرعت و میزان نفوذ اینترنت در جامعه بیشتر شده است و به لطفِ چین ورود تعداد زیادی از گوشی های همراه هوشمند ارزان قیمت، عوام جامعه هم به این گوشی ها دسترسی دارند اما روش های استفاده ی این قشر از جامعه از این گوشی ها، تماس تلفنی، پیامک، و در صورت دسترسی به اینترنت، سرویس های ارتباطی رایگان مانند وایبر و واتس اپ و … و فیسبوک است.

به عنوان شاهد دیگری بر این حرف، از شما دعوت می کنم سری به پرفروش ترین اپ های موبایل در مارکت اندرویدی «کافه بازار» بزنید. رتبه های اول این مارکت، اپ های زرد مانند اپ های جک، لطیفه و پیامک های طنز است. یعنی به عبارت دیگر، عوام جامعه دغدغه ی فناوری اطلاعات را ندارد و همچنین تصور نمی کند که فناوری اطلاعات می تواند دغدغه هایش را کاهش دهد.

مانع ۳: دیدگاه نامناسب و سطحی برخی از مدیران و مسوولین دولتی:

برخی از مدیران میانی ظرفیت پذیرش انجام کارها را به روشی غیر از آنچه یاد گرفته اند ندارند. کوتاه بینی ها و برنامه ریزی های کوتاه مدت و سطحی دارند و به توسعه پایدار نمی اندیشند. با توجه به اقتصاد دولت محور در اغلب استان های کشور، اینگونه مدیران باید چشمانشان را به روی دنیا و یا حتی استان های پیشرو باز کنند.

یک مثال:

شهرداری مشهد برنامه دارد تا تمامی خیابان های منتهی به حرف امام رضا (ع) را به اینترنت بی سیم رایگان مجهز کند. به نظر می رسد مشابه این حرکت ها در شهرهای دیگر با ممانعت و اشکالتراشی های زیاد روبرو شود. مسائلی که معمولا به دلیل ناآگاهی یا خودسانسوری بیش از اندازه به مخالفت با چنین طرح هایی ابزار می شود، در استان های دیگر هم ممکن است وجود داشته باشد اما برای آن چاره مناسب و راه کار لازم اندیشیده می شود و در نتیجه ضعف برنامه ریزی و مدیریت اجرایی را با پاک کردن صورت مساله، بر طرف نمی کنند!

شاید در چشم افراد سطحی نگر این برنامه ی مسوولین شهرداری مشهد چندان به هزینه هایش نیارزد و توجیه اقتصادی نداشته باشد اما پشت پرده ی چنین پروژه ی به‌روز و مدرنی آن است که وقتی اینترنت پرسرعت به صورت رایگان یا با قیمت خیلی پایین در دست افرادی باشد که در هتل ها، مراکز تجاری و تفریحی خیابان های منتهی به محوطه حرم در حال تردد یا اقامت هستند باشد، به احتمال زیاد آن ها عکس هایی از خودشان را در آن محله ها و خیابان ها، درمحوطه حرم، با زمینه گنبد و زائران و … می گیرند و در شبکه های اجتماعی مانند فیسبوک و ایستاگرام و … با دوستانشان در سراسر دنیا به اشتراک می گذارند. نتیجه این امر، شناساندن مشهد، بالا بردن پتانسیل جذب توریست و زائر، کمک به رونق اقتصادی آن شهر و البته تبلیغات مذهبی و فرهنگی است.

مانع ۴:  مدل های کسب و کار ناکارآمد

مدل های کسب و کار و روش های درآمدزایی که توسط کسب و کارهای فناوری اطلاعات مورد استفاده قرار می گیرد، گاها اشتباه و دور از روند ها و ترندهای جهانی است. برای نمونه، تعداد زیادی از شرکت های فناوری اطلاعات در کشور، خدمات سفارشی ارائه می کنند. مانند: طراحی سایت، تولید نرم افزار، انجام پروژه های شبکه، امنیت و … به صورت سفارشی و به درخواست مشتریان. اگرچه این روش، اشتباه نیست اما راه رشد هم نیست. مدل های کسب و کار که بر اساس اجرای پروژه های سفارشی بناشده اند، قابلیت تکرارپذیری و مقیاس پذیری، یعنی دو عامل مهم رشد، را ندارند. در حالیکه راه حل بهتر، تولید انبوه یک محصول و ارائه آن به تعداد بیشتری از مشتریان است.

اضافه بر آن، بسیاری از ایده های نوپا در این حوزه، نوآوری چندانی ندارند و حول تکرار و بازتولید محصولات و ایده های موفق داخلی و خارجی است. انواع شبکه های اجتماعی که می خواهند فیسبوک ایران شوند، یا انواع بسترهای وبلاگ سازی که می خواهند بلاگفا و پرشین بلاگ بعدی باشند.

مانع ۵: معضلات پرداخت الکترونیکی

یکی از عوامل موثر در رشد فناوری اطلاعات، امکان انجام امورات روزمره اقتصادی از پرداخت قبوض گرفته تا خرید و … به کمک بسترهای اینترنتی است. خوشبختانه در چندسال اخیر بانکداری الکترونیکی دچار تحول شده است و بانک های پیشرو در این زمینه مانند بانک سامان، توانسته اند به چنان موفقیت هایی برسند که ترس دیگران از مسائل امنیتی بریزد و دیگر بانک ها به دنبال خود بکشند و این تحولات فراگیر شود.

اما در اینجا لازم است تا به یک معضل بزرگ در پرداخت الکترونیکی اشاره نمایم. این مساله آنقدر بزرگ است و آنقدر بر روی روندکار و فعالیت کسب و کارهای مبتنی بر پرداخت الکترونیکی اثر منفی گذاشته است که باید به آن به عنوان یکی از سیاه چاله های فناوری اطلاعات کشور نگاه کرد. طنز آن هم در این است که در حالیکه فناوری اطلاعات آمده است تا بروکراسی اداری را کنار بزند، و کارها را تسهیل کند، هنگامی که یک روند کاری نادرست بر روی یک گلوگاه فناوری اطلاعات قرار داده شود، بروکراسی نه تنها از میان نمی رود بلکه به آزار دهنده ترین شکل ممکنش، تبدیل به خنجری در گرده ی کسب و کارهای اینترنتی می گردد.

این مساله، که با اجرای درست آن می توانست به نگین فناوری اطلاعات ایران تبدیل شود، ای‌نماد یا همان نماد اعتماد الکترونیکی است که جزو موارد لازم برای اعطای درگاه پرداخت بانکی به کسب و کارهای اینترنتی می باشد. باید تاکید کنم که خود ماهیت وجود چنین نمادی ممکن است بتواند بر بالابردن سطح اعتماد مشتریان اثر مثبت بگذارد (پژوهشی در اثبات یا رد این گفته در زمان نگارش این مطلب، در اختیار نگارنده نیست.) اما روند نادرست اجرای آن، مشکل اصلی را بوجود آورده است.

اگرچه تا کنون آماری از میزان رضایت سنجی مخاطبان آن وجود ندارد اما در گفتگوهای متعدد با افراد مختلف، از کارآفرینان برتر کشور گرفته تا فروشگاه های کوچک اینترنتی، همگی سطوحی از نارضایتی را از روندهای بررسی و اعطای آن نماد، ابزار کرده و می کنند. این نارضایتی تا آنجایست که موجب رونق و توسعه خیلی خوب کسب و کار شرکت های واسطه و کارگزاران پرداخت الکترونیکی خصوصی شود. وجود این شرکت های واسطه، فلسفه وجودی ای نماد را زیر سوال برده است چرا که حالا هر فرد حقیقی یا حقوقی می تواند بدون نیاز به اخذ آن نماد، درگاه پرداخت بانکی (واسطه) داشته باشد.

به این ها، کاربرناپسندی، طراحی نازیبای پورتال نماد الکترونیکی، ناآگاهی و انعطاف ناپذیری کارشناسان تلفنی آن، افشای ناخواسته آمار بازدید سایت ها که گاها جزو اطلاعات مهم و محرمانه یک کسب و کار اینترنتی است و … را اضافه کنید.

مانع ۶: سرمایه گذاری ناکافی و غیر متمرکز

یکی دیگر از دلایل عدم توسعه اقتصاد فناوری اطلاعات، عدم سرمایه گذاری مناسب در این حوزه است. در حال حاضر در کشور، سرمایه ی عظیمی در بخش عمرانی جذب شده است و بازگشت سرمایه بالایی را به وجود آورده است. البته این تراکم سرمایه در این بخش امری همیشگی و پایدار نخواهد بود. به قول وزیر محترم اقتصاد، آقای دکتر طیب نیا، در همایش بهبود فضای کسب و کار ایران، یکی از مشکلات اقتصاد حال حاضر کشور، اسارت سرمایه در خاک و دیوار است. (نقل به مضمون)

شاید یکی از دلایل این عدم سرمایه گذاری مناسب، عدم وجود کسب و کارهای موفق بوده است تا بتواند فناوری اطلاعات برای سرمایه گذارانی است که به دنبال بیشترین بازگشت سرمایه هستند جذاب کند. خوشبختانه اخیرا، رشد بالا و سوددهی زیاد کسب و کارهایی بزرگ مانند شرکت های مخابراتی و تلفن همراه، توزیع کنندگان اینترنت، تولید کنندگان نرم افزاری مانند شرکت همکاران سیستم، و فروشگاه های اینترنتی مانند دیجی کالا توانسته است توجه سرمایه گذاران پیشرو را به این حوزه بیشتر جلب کند.

یکی از دلایل دیگر عدم سرمایه گذاری، دید سطحی برخی از مدیران، مسوولین و سرمایه گذاران به فناوری اطلاعات است. آن ها فناوری اطلاعات را یک کالای لوکس و فانتزی می بینند و کاربردی بیشتر از داشتن یک وب سایت برای سازمانشان، اتوماسیون اداری، یا گوشی همراه هوشمندشان نمی ببینند و اگر هم ببینند، آن را برای ایران زودهنگام تصور می کنند.آن ها نمی توانند باور کنند که می توان از طریق کسب و کارهای نوآورانه فناوری اطلاعات به سودهای سرشار رسید. البته همانطور که گفته شد، این دیدگاه در حال تغییر است.

تصحیح یک دیدگاه رایج نادرست:

در پایان باید به یک تصور اشتباه در این رابطه اشاره نمایم. همانطور که گفته شد، راه اندازی کسب و کار در فضای فناوری اطلاعات بسیار کم هزینه است و با سرمایه ایی خیلی کم قابل انجام است. اما به اشتباه نباید این امر را به تمامی مراحل یک کسب و کار تعمیم داد. اگرچه راه اندازی و شروع کسب و کارهای فناوری اطلاعات کم هزینه است اما در ادامه کار، آن ها هم مانند هر کسب و کار دیگری برای بقا، رشد و توسعه، به سرمایه نیاز خواهند داشت. در داقع، بدون سرمایه، آن کسب و کارها یا دوام نخواهند آورد یا در بهترین حالت در کوچکترین اندازه خود باقی خواهند مانند.

در نوشته های بعدی تلاش خواهم کرد تا راه حل های متناسب و مناسب را برای غلبه بر موانع ذکر شده بیان نمایم.

نوبت شماست:

دوستان، شما چه فکر می کنید؟ لطفا دیدگاه ها و نظراتتان را با من و دیگر خوانندگان خوشفکری در میان بگذارید.